اعجاز عددی قرآن نظریه‌ای است که برای اولین بار توسط استاد عبدالرزاق نوفل مطرح شد. سپس دکتر رشاد خلیفه پژوهشهای قابل توجهی در این زمینه انجام داد. اما این نظریه باعث شکل گیری دیدگاه‌‌های موافق و مخالفی دراین زمینه گردید. دیدگاه‌‌های موافق، نظریه اعجاز عددی قرآن را تایید کرده و معتقدند در کل قرآن نظم ریاضی حاکم است ولی دیدگاه‌‌های مخالف اطلاق واژه اعجاز را برای این نظریه صحیح نمی‌دانند وتن‌ها آن را شگفتی در تناسب اعداد می‌نامند . هر چند نظم ریاضی در قرآن در موارد محدودی مورد پذیرش طرفین است، ولی هر دو گروه دارای دیدگاه‌‌های قابل توجهی در این زمینه اند. که ما در این مقاله به بررسی دیدگاه‌‌های موافق و مخالف و دلایل هر کدام پرداخته‌ایم.
کلمات کلیدی:
اعجاز قرآن، شگفتی در تناسب اعداد، نظم ریاضی
1-مقدمه
فراگیر شدن رایانه‌‌ها و برنامه‌‌های نرم افزاری، در پژوهشها و مطالعات دینی نیز، تحول بزرگی پدید آورد، در میان پژوهشگران مسلمان معاصر، نخستین بار مصلح بزرگ، بدیع الزمان سعید نورسی( 1873-1960) در کتاب« اشارات الاعجاز فی مظان الایجاز» و برخی نوشته‌‌های خود، درضمن بحث از تناسق لفظی واژه‌‌های قرآن، به برخی هماهنگی‌‌های عددی الفاظ قرآن نیز اشاره کرد. اما برای اولین بار استاد عبدالرزاق نوفل(1984) بود که واژه« اعجاز» را در این زمینه به کار برد و در کتاب« الاسلام دین و دنیا»( چاپ شده در1959) چنین آورد که دو واژه دین و دنیا در قرآن به تعداد برابر به کار رفته‌اند و این کار را برای« ملائکه» و« شیطان» در کتاب« عالم الجن و الملائکه» ادامه داد.
پر سرو صداترین پژوهشها را دکتر محمد رشاد خلیفه، شیمیدان مصری مقیم آمریکا(ت1990) انجام داد و با استفاده از رایانه، مدت 4 سال به پژوهش درباره کلمات قرآن پرداخت. در سال 1972م، مجله مصری« آخرساعه »، گزارشی از نتایج پژوهش رشاد خلیفه را در مقاله« فی آمریکا بالعقول الالکترونیه‌ی فسرون القرآن الکریم» منتشر کرد و بدین ترتیب، مدعی کشف اعجاز عددی قرآن، از طریق بررسی حروف مقطعه قرآنی و بر این اساس که عدد 19 مخرج مشترک سراسر سیستم ریاضی قرآن است، شد. سپس عبدالرزاق نوفل کتاب« الاعجاز العددی فی القرآن الکریم» را در سال 1975 بر مبنای کشف تناسب در تکرار الفاظ قرآن تالیف کرد.
پس از آن پژوهشها و نوشته‌‌ها در این زمینه فراوان شد، و برای نمونه دکتر ابو زهرا نجدی در کتاب« الاعجاز البلاغی و العددی للقرآن الکریم»، مهندس عدنان رفاعی در کتاب« المعجزه»، بسام جرار در« ارهاصات الاعجاز العددی»، عاطف عل صلیبی در « اسرع الحاسبین» و بسیاری دیگر، کار‌های عبد الرزاق نوفل و دکتر رشاد خلیفه را پی گرفتند. هنوز هم، باتوجه به گسترش کامپیوتر و نرم افزارها، از طریق رایانه در جستجوی نظم ریاضی قرآنند. از سوی دیگر تعدادی از مسلمانان نیز به نقد این دیدگاه پرداختند؛ استاد حسین ناجی محمد از اولن کسانی است که تئوری رشاد خلیفه را در کتاب« التسعه عشر ملکا» نقد کرد. دکتر محمد حسن هیتو در کتاب« المعجزه القرآنیه» و احمد خالد شکری در کتابچه‌ی « مقوله الاعجاز العددی» از دیگر نقادان اعجاز عددی قرآن هستند، که ما در این مقاله به بررسی دیدگاه‌‌های موافق و مخالف پرداخته‌ایم و سپس نتیجه گیری کرده‌ایم.
2-دیدگاه موافقان نظریه اعجاز عددی قرآن
پژوهشهای رشاد خلیفه، به خاطر سبقت در این نظریه از هر دو سوی موافقان و مخالفان این دیدگاه همواره مورد توجه بوده. تمام کوشش رشاد خلیفه برای کشف معانی و اسرار حروف مقطعه قرآن صورت گرفته است و ثابت کرده است که رابطه نزدیکی میان حروف مذکور، با حروف سوره‌ای که در آغاز آن قرار گرفته‌اند، وجود دارد. او برای محاسبات این کار از رایانه کمک گرفته است و بیان کرده که در 29 سوره قرآن حروف مقطعه آمده است که مجموع این 28 حرف الفبای عربی را تشکیل می‌دهد(ل- ح- ر- س- ص- ط- ق- ع- ک- م- ن- و-ی )که گاهی آنان را حروف نورانی نامند. او نسبت این حرف را در114 سوره قرآن سنجیده است و به نتایجی رسیده است که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم. نسبت حرف« ق» از تمام سوره‌‌های قرآن بدون استثنا بیشتر است. مقدار حرف« ص» درسوره« ص» نیز به تناسب مجموع حروف سوره از هر مورد دیگر بیشتر است. ونیز حروف« ن» در سوره« ن و القلم» بزرگترین رقم نسبی را در 114 سوره قرآن دارد. ایشان عدد 19 را‌ی ک عدد اساسی در قرآن میداند و معتقد است این عدد رمز کلید اعجاز ریاضی قرآن است. که در زیر برخی از اعجاز عدد 19 را بیان می‌کنیم:
1-اولین آیه( بسم الله الرحمن الرحیم ) است که 19 حرف دارد. 2- اولین سوره‌ای که نازل شد، سوره علق است که نوزدهمین سوره از آخر قرآن است. 3- سوره علق دقیقا 19 آیه دارد. 4- قرآن مجید 114 سوره دارد که بر عدد 19 قابل تقسیم است. 5- اولین بار که جبرئیل با قرآن نازل شد، 19 کلمه آورد. همچنین رشاد خلیفه زمان وقوع قیامت را نیز تعیین و ادعا کرد که با حساب ارقام، قیامت در سال 1710هـ/ 2280م رخ خواهد داد.
عبدالدائم الکحیل نیز عدد 7را ازنظر اعجاز بررسی کرد. و از اینکه تعداد آسمان‌‌ها و زمین 7 عدد است، یا روز‌های هفته7 روز است و یا طواف به دور خانه کعبه 7 بار است، نتیجه می‌گیرد که خداوند این عدد را بر اعداد دیگر برتری داده است همانطور که برخی انسان‌‌‌های امکان‌‌ها را برهم نوعان خود برتری داده است.
سیوطی نیز در کتاب خود به یک نوع اعجاز عددی اشاره کرده و نتیجه گرفته است که قرآن از جانب خداست نه از سوی محمد( صل الله علیه و سلم)، زیرا پیامبر با حسابدانان و ریاضی دانان تماسی نداشته است تا بگوییم او را در این مهم کمک کرده‌اند. و همچنین اعجاز‌‌های دیگری که به دلیل رعایت اختصار به مثال‌‌های اندکی از هر کدام اکتفا می‌شود:
1-تناسب کلمات با مصداق‌‌های آنها:
کلمه شهر( به معنای ماه) 12 مرتبه( به تعدا ماه‌های سال) و کلمه امام به صورت مفرد و جمع 12 مرتبه در کل قرآن آمده‌اند.
2-تساوی در کلمات متضاد:
دنیا و آخرت هر کدام 115 مرتبه، شیطان و ملائکه هر کدام 68، حیات و موت هرکدام 145، کفر و ایمان هرکدام 25 و نفع و ضرر هرکدام 5 مرتبه در قرآن ذکر شده‌اند.
3-تناسب در کلمات مرتبط:
روایات لازمه محبت را طاعت دانسته‌اند، لذا هر کدام از کلمات محبت و طاعت 83 مرتبه آمده‌اند و همچنین زکات برای مال برکت می‌آورد هر کدام از کلمات زکات و برکت 32 مرتبه آمده‌اند.
4-چند برابری‌ها
خداوند در دنیا که کوتاه و گذرا است، رحمن است و در آخرت رحیم است. کلمه رحیم 114 مرتبه( به تعداد سوره‌‌های قرآن) و دو برابر رحمن که 57 مرتبه می‌باشد آمده است.
کلمه‌ی سر( آسانی)36 مرتبه و 3 برابر کلمه عسر( سختی) که 12 مرتبه می‌باشد آمده است.
قرآن از114 سوره به وجود آمده که 14حرف الفبای آن بر طبق ترکیب خاصی توزیع شده است. بنا به فرمول معروف ریاضی، تعداد تبدیل‌‌های ممکن در این حالت برابر 114 خواهد بود. تعداد تبدیل‌‌های ممکن که باید صورت گیرد تا کتابی چون قـــرآن به رشته تحریر در آید از فرمول زیر به دست می‌آید که از طریق محاسبه کامپیوتری استــــخراج کردیده 〖 114〗^14=6/26×〖10〗^26 این مقدار000 /000/000/000/000/000/000/000/626( 626 سیپتلیون) قطعا خارج از توان ظرفیت هر مخلوقی حتی کامپبوتر‌‌های بسیار پیشرفته و پیچیده امروزی است.
بنابر این در این نظریه برخی را عقیده بر آن است که اعجاز عددی در قرآن سه نوع می‌باشد، فراوانی مواد لغوی، توازن در کلمات قرآن و اعجاز عدد 19، و بعضی دیگر قایلند که سه نوع زیر می‌باشد: مقابلات عددی‌ی عنی کلمه و معنای مخالف ان کلمه در قرآن آمده باشد، برتری عددی در تکرار حروف در سور فواتح همانند حرف« ق» در سوره قاف و معجزه رقم 19 در سور فاتحه.
همچنین موافقان نظریه اعجاز در برابر کسانی که نظریه‌ی آماری حروف و کلمات قرآن را قبول ندارند و می‌گویند اینگونه آمارگیری نتیجه‌ی تصرف و دخالت تلاوت کننده‌ی قرآن درباره‌ی معانی و مفاهیم قرآن است بیان می‌دارند که( ما هیچ کس را بر آن نمی‌داریم که از فهم قرآن روی برگردانده و به شمارگری حروف قرآن کریم روی آورد کامپیوتر هم دستگاهی نیست که در دسترس همه‌ی تلاوت کنندگان قرآن قرار داشته باشد پس اشکال و خرده گیری بی‌جاست و بیم و ترس نیز در این زمینه بی مورد خواهد بود.
3-دیدگاه مخالفان نظریه اعجاز عددی قرآن
مخالفان نظریه اعجاز عددی بیان می‌دارند که اطلاق اعجاز بر این نظریه صحیح به نظر نمی‌رسد و تن‌ها می‌توان آن را شـگفتی در تناسب اعداد نامید. در زیر به بــرخی از اشکالاتی که از سوی مخالفان این نظـریه وارد شده است را بیان می‌کنیم:
1-انحراف از مقاصد قرآن:
قرآن همواره خود را کتاب هدایت خوانده و همه جا سخن از ذکر و نور و محتوای هدایتگر کتاب خداست و در هیج آیه‌ای از آیات الهی، هیچ اشاره و کنایه‌ای به وجود نظم ریاضی در قرآن دیده نمی‌شود. البته آنها همچنین بیان می‌دارند که: ما به کلی منکر نظم ریاضی قرآن نیستیم و شاید صد‌ها سال بعد چنین نظمی کشف شود و در واقع عدم الوجدان را معادل عدم وجود نمی‌دانیم، امّا معتقدیم که این مطلب صرف احتمال عقلی است و این مقدار کافی نیست تا انگیزه تحقیق و صرف عمر باشد.
2-بی توجهی به زبان قرآن:
حروف مقطّعه قرآن نوعی معمّا هستند که خداوند آنها را مطرح کرده و قرائن نشان می‌دهد که خداوند می‌خواهد این حروف در قالب رمز باقی بمانند.
3-توانایی بشر بر تناسق عدد:
رعایت تناسق و هماهنگی در اعداد، از عهده‌ی بشر بیرون نیست و مثلا می‌توان اسرار عددی را در تألیف یک کتاب در نظر داشت و از آغاز بین ابواب و فصول و تعداد جملات آن چنین نظمی را جاسازی کرد.
4-تعدد قرائات و مسائل اختلافی در علوم قرآن:
پیشینیان در بسیاری از مسائل متعلق به علوم قرآن، مانند تعداد آیات، ترتیب سوره‌ها، شمارگان آیات، رسم الخط قرآن و... اختلاف نظر داشته‌اند و از آنجا که این مسائل، مواد خام پژوهشگران اعجاز عددی را تشکیل می‌دهند، نتایجی که یک پژوهشگر به اعتبار قرائتی به آن به دست می‌یابد، به تمامی با دیگر قرائت‌‌ها مطابقت نخواهد داشت.
5-پیروی نکردن پژوهشها از قواعد منطقی:
برای اثبات منطقی یک اصل باید بتوان آن را با همه یا بیشتر مصادیق تطبیق داد و به اصطلاح، استثنای اکثر قبیح است؛ بنابراین نمی‌توان گفت همه سوره‌‌های قرآن فلان ویژگی را دارند، بجز صد سوره.
6-خطا‌های پژوهشگران در شمارش و گزینش آیات و واژه‌ها:
اشکالاتی که در اینجا بیان می‌شود، با فرض خطای سهوی و اشتباه در آمارگیری است، که احتمالا به خاطر دقت اندک در محاسبات رایانه‌ای پژوهشگران بوده است؛ برای نمونه رشاد خلیفه می‌گوید واژه« قرآن» 57 مرتبه در قرآن کریم تکرار شده است( 19×3=57) در حالی که این واژه در حالت‌‌های مختلف مرفوع، منصوب و مجرور، و معرفه و نکره، مجموعا 70 بار در قرآن کریم به کار رفته است.
7-بررسی گزینشی آیات و واژه‌ها:
اشکال مهمی که بر بسیاری از پژوهشها در اعجاز عددی قرآن داده شده است، بررسی گزینشی آیات و واژه‌ها، در جهت رسیدن به دیدگاه مطلوب است به عنوان مثال مهندس عدنان رفاعی در کتاب( المعجزه) خود گفته واژه یوم 365 بار در قرآن آمده. یوم را به صورت مفرد در نظر گرفته و در همان حال« یومئذ» و« یومکم» و« یومهم» را حساب نکرده در حالی که« بالیوم» و« فالیوم» را حساب کرده است.
4-نتیجه گیری:
1-از مطالب گذشته روشن شد که تعداد زیادی از دانشمندان مسلمان نظم ریاضی قرآن را دنبال کرده‌اند و به نتایج قابل توجهی رسیده‌اند هرچند که برخی از محاسبات آنها خطا بوده و یا با اعمال سلیقه و ذوق شخصی همراه بوده است. از سخنان طرفین استفاده می‌شود که نظم ریاضی قرآن به صورت موجبه جزئیه مورد پذیرش موافقان و مخالفان اعجاز عددی واقع شده است امّا به صورت موجبه کلیه( یعنی در همه‌ی موارد ادعا شده) مورد قبول نیست.
2-نظم ریاضی قرآن( در همان موارد محدودی که وجود دارد مورد پذیرش طرفین است) یک مطلب شگفت انگیز است چرا که یک فرد امّی و درس ناخوانده در طی 23 سال کتابی با نظم خاص ریاضی آورده است که در حالات روانی مثل جنگ و صلح و در مکان‌‌ها و زمان‌‌های متفاوت آورده شده است( نه مثل‌ی ک دانشمند فارغ از همه چیز که در کتابخانه، با آرامش، کتابی منظم تدوین می‌کند، و مطالبی عالی همراه با فصاحت و بلاغت در آن وجود دارد.
سپاسگزاری:
تقدیر و تشکر از استاد گرانقدر و زحمت کش سرکار خانم پریسا اسمعیلی، که در نگارش این مقاله همواره مشوّق و راهنمای ما بودند.
منابع و مآخذ:
1- بسمل، مجید، پاییز 1383، اعجاز عددی قرآن، مجله رشد( آموزش قرآن)، شماره 6، صفحات33- 36
2- پهلوان، منصور، شفیعی، سعید، پاییز و زمستان 1388، ارزیابی و نقد نظریه اعجاز عددی قرآن کریم، دوفصلنامه پژوهشهای قرآن و حدیث، شماره 1، صفحات57-76
3- ساروی، پریچه، پاییز1386، بررسی دست آورد‌هایی درزمینه اعجاز عددی، نشریه بینات، شماره55، صفحات 52- 65
4- رضـائی اصفهانی، محمـدعلی، 1381 ، پژوهشــی دراعجاز علمی قرآن، جلــداول، انتشارات کتاب مبین، صفحات220-232
5- روحانی، کمال، 1387، اعجاز قرآن در عصر فضا و تکنولوژی، چاپ دوم، انتشارات سامرند، صفحه 206
6- علوی مقدم، سید محمد، پاییز1373، اعجاز قرآن( بخش دوم)، مجله پیام قرآن، شماره 4، صفحات20- 28
7- محمود، مصطفی، آبان1381برای تیمن: نمیاز‌یم، ترجمه محمدباقر حجتی، مجله کانون، شماره 37، صفحات9-18
8- معارف، مجید، شهری، قاسم، پاییز وزمستان 1390، بررسی اعجاز ریاضی قرآن با تاکید بر اعجاز عددی، دو فصلنامه قرآن وعلم، شماره 9، صفحه 55
نظرات